[Extended version of article published in Psychologie Magazine, june 1999, pp. 18-21]
De lach in kunst en reclame
Crétien van Campen
We doen allemaal ons best om lachend op de foto te staan. Ook in de reclame wordt heel wat afgelachen. De kunstgeschiedenis kent echter een lange traditie van serieuze gezichten. Maakt een lach de geportretteerde aantrekkelijk?
Say Cheese! De truc van de fotograaf om iemand schijnbaar lachend te portretteren is alom
bekend. Mensen willen graag lachend op de foto staan. Een portret met een glimlach, een
volle lach of andere vorm van zichtbare vrolijkheid wordt als leuk, aantrekkelijk en
spontaan gezien. Net als in het dagelijkse sociale verkeer laat men zich graag van zijn of
haar beste kant zien en gebruikt hierbij de (glim)lach als een effectief wapen.Maar komt
iemand beter uit op een foto wanneer hij lacht? Je zou zeggen dat een glimlach mensen
aantrekkelijker maakt en dat dat ook voor foto's en portretten geldt. Daarom zou je
verwachten dat de fotografentruc al eeuwenoud is en door veel kunstenaars in het verleden
is toegepast bij het portretteren van koningen, adellijke dames en rijke burgers.
afb. 1 afb. 2
Opmerkelijk genoeg ontbreekt de lach in bijna alle klassieke portretten uit de kunstgeschiedenis. Van de portretten van burgers uit de Middeleeuwen, zoals bijvoorbeeld de pasgehuwde vrouw van de Vlaamse heer Arnolfini door Jan van Eyck (afb. 1) tot Andy Warhols portret van Grace Kelly (afb. 2) ziet men voornamelijk serieuze gezichten die het huilen nader dan het lachen staan. Soms kijken de geportretteerden ronduit chagrijnig zoals in het portret van Constantijn Huygens en zijn vrouw Suzanna van Baerle door Jacob van Campen (afb. 3). Let er eens op terwijl u door een museum wandelt hoe weinig lachende mensen u ziet op geschilderde portretten, alsof er een verbod op lachen in de portretkunst bestaat.Er zijn natuurlijk uitzonderingen. In de spreekwoordelijke huishoudens van Jan Steen wordt volop gelachen (afb. 4). En Frans Hals maakte een prachtig portret van een lachende jongen (afb. 5). Kinderen lachen vaker op zeventiende-eeuwse portretten maar men ziet ze toch ook opmerkelijk vaak met een ouwelijke serieuze blik als volwassenen in klein formaat afgebeeld. Overigens, als kinderen lachend afgebeeld worden zijn het vaak spelende kinderen en geen geposeerde portretten.
afb. 3
afb. 4
afb. 5
Maakt een (glim)lach een portret nu aantrekkelijker of juist niet? Laten we een eenvoudige proef op de som nemen aan de hand van een aantal topstukken uit de geschiedenis van de portretkunst.Veel kunstschilders hebben zelfportretten vervaardigd en beeldden zichzelf doorgaans serieus, diepzinnig, spiritueel, verheven kijkend af, maar vrijwel nooit met een lach om de lippen. Rembrandt van Rijn maakte een aantal zelfportretten in verschillende levensfasen. Voor zover ik weet is er maar een waarop hij lacht en dat is op een zelfportret met zijn vrouw Saskia (afb. 6). Hij was toen ongeveer 29 jaar. Vijf jaar later maakte hij een ander zelfportret, waarop hij de toeschouwer met een veel serieuzer blik tegemoet treedt (afb. 7). Zetten we reproducties van beide schilderijen naast elkaar en vragen we op welk schilderij Rembrandt aantrekkelijker overkomt, dan zullen de meesten onder u het serieuze portret kiezen.Het zelfportret met Saskia toont Rembrandt in een jolige bui, maar richt men de blik op het gezicht van de schilder dan valt de vertrokken grimas op, die zijn gezicht allerminst aantrekkelijk maakt. Het serieuze portret toont evenmin een knappe man - Rembrandt was niet bepaald een mooie jongen - maar de heldere oogopslag, de gemêleerde blanke huidskleur, de zorgvuldig gevormde lippen en andere aspecten dragen bij aan een gezichtsuitdrukking die esthetischer is dan het gezicht van de lachende Rembrandt. De vergelijking laat zien dat de lach het gelaat van de jonge Rembrandt vervormt tot een grimas en de rechte, neutrale mond juist bijdraagt aan een aantrekkelijkere expressie van zijn gezicht.
afb. 6 afb. 7
Een andere vergelijking betreft twee kinderportretten door de Florentijnse renaissance schilder Angelo Bronzino (afb. 8a en 8b). De jongen is met een open lachende mond afgebeeld en het meisje is met een rechte mond geschilderd. De ogen zijn in beide gezichten ongeveer hetzelfde getekend. Het verschil in expressie wordt bijna geheel door de tekening van de mond bepaald. De jongen lijkt daardoor echter ingehouden vrolijk en ietwat dommig te kijken terwijl het meisje met de rechte mond een aantrekkelijker gelaatsuitdrukking heeft, als ware zij een reeds uit te huwelijken jonkvrouwe waar ridders het zwaard voor opnamen.
afb. 8a afb. 8b
Het meest gemanipuleerde gezicht uit de geschiedenis van de portretkunst is de Mona
Lisa. Haar bijzonder aantrekkelijke glimlach is onomstreden en misschien daardoor
aanleiding voor veel grapjassen geweest om de glimlach in het karikaturale door te
trekken. Meer verfijnde manipulaties tonen dat de aantrekkelijkheid van de Mona Lisa
vermindert zodra door middel van morphing technieken haar mondhoeken tot een echte
glimlach getrokken worden. Elders in dit themanummer zet Ronald van Gelder de anatomie van
haar glimlach uiteen en verklaart dat haar glimlach berust op een samentrekking van de
'grijnsspieren' en dat een aantrekking van de 'glimlachspieren' (op de gemanipuleerde
foto) een ander gezicht geven. Het verschil tussen de originele Mona Lisa en de lachende
morph versie is miniem maar duidelijk zichtbaar (afb. 9a en 9b). De lachende La Gioconda
verliest haar mysterieuze aantrekkelijkheid doordat ze haar linkermondhoek net iets teveel
optrekt.
afb. 9a afb. 9b
Er zijn verschillende redenen aan te voeren waarom kunstschilders de lach in portretten vermeden. Vaak wordt gezegd dat in andere tijden andere maatstaven bestonden over wat een goed of aansprekend portret was. Zeventiende-eeuwse burgers gaven bijvoorbeeld opdracht als een vroom christen afgebeeld te worden, anderen weer als een verheven vorst. Maar er waren naast ideologische ook praktische redenen. Een schilderij was bedoeld om duidelijk in het zicht te hangen aan de muur in een voorname kamer. Men werd daar de gehele dag bekeken. En wie lachend vereeuwigd werd in een schilderij hing daar 24 uur per dag lachend aan de muur. De lach is geen langdurige gezichtsuitdrukking en komt sporadisch en kort op bepaalde momenten te voorschijn, meestal met een duidelijke aanleiding. Heeft u wel eens iemand 24 uur zien lachen of met dezelfde glimlach op het gezicht zien lopen? Dat is niet normaal en ziet eruit alsof degene aan een aangezichtsverlamming lijdt. Datzelfde geldt ook voor een portret aan de muur. Een bevroren lach op het gezicht gaat bij langdurende en herhaalde beschouwing vreemd aandoen, zeker als er niets lachwekkends in de buurt is. Een neutrale of serieuze gezichtsuitdrukking heeft daar minder last van.Hoe een 'bevroren lach' verwordt tot een grimas en demonische vormen aan kan nemen, is goed te zien bij maskers. Van oudsher wordt de lachende gezichtsuitdrukking in veel culturen gebruikt om een masker een demonische uitdrukking te geven. In het hier afgebeelde zeventiende-eeuwse Japanse Bugaku-masker (afb. 10) is de lach duidelijk aangebracht met de bedoeling om schrik aan te jagen en hebben de omhoogwijzende mondhoeken een afstotend in plaats van een aantrekkelijk effect.
afb.
10
Bij maskers is ook goed zichtbaar wat een lach met een gezicht doet. Bij een volle lach worden de gelaatstrekken karikaturaler: de huidplooien worden duidelijker zichtbaar (meer rimpels en kraaiepootjes), sprekende ogen knijpen dicht, de neuslijn wordt in elkaar gedrukt - het is allemaal weinig flatterend.Het is ook buitengewoon moeilijk en lastig om een lach te schilderen. De lach is in werkelijkheid vluchtig en kan nauwelijks 'bevroren' worden in een foto of tekening. De lach is dynamisch en moet bijna in meerdere beelden zoals door middel van film 'gevangen' worden. Representatie in het statische platte vlak van een schilderij lijkt alleen mogelijk wanneer suggesties van beweging worden gebruikt, zoals de losse penseelstreken van Frans Hals in het portret van de lachende jongen (afb. 5).
Lijkt in de klassieke portretkunst de regel te gelden dat de geportretteerde niet aantrekkelijker wordt door een lach, in de reclamefotografie lijkt het omgekeerde te gelden: hoe lachender het gezicht des te aantrekkelijker de persoon (en natuurlijk des te aantrekkelijker het product dat hij of zij aanprijst). De jongeren in Coca Cola reclames lachen de consument al decennia lang toe. In de hier afgebeelde reclame (afb. 11) uit de jaren vijftig lacht een meisje haar tanden bloot. Ze is in het gelukkige bezit van een flesje Coca Cola. De makers van de reclame gingen er van uit dat een lachend gezicht aantrekkelijker is dan een serieus portret. Overigens is hier de aanleiding voor de lach, de cola, duidelijk in beeld. Ook de makers van de afgebeelde Pall Mall reclame (afb. 12) uit de jaren vijftig vroegen het mannelijke fotomodel lachend een sigaret te roken met het idee dat hij daarmee nog aantrekkelijker overkwam.
afb. 11 afb. 12
Lachende mensen verkopen beter, is een oud devies in de reclame. In het bladenrek van de de kiosk vechten lachende dames en heren op de omslagen om de aandacht van de consument. Een gezicht plus een lach is een oude verkooptruc. Zelfs de als serieus bekend staande klassieke muziekindustrie volgt de regel. Op cd-hoesjes prijkt vaak het portret van de uitvoerende dirigent, pianist of violist met een onklassieke lach op het gezicht. Het is aardig om deze hoesportretten te vergelijken met portretten van de uitvoerder die verderop in het cd-boekje afgebeeld staan. Deze 'echte' portretten blijken dan weer serieus. Zo staat de Amerikaanse pianiste en Bach-vertolkster Rosalyn Tureck op de cd-hoes met een brede lach (afb. 13a). Binnenin staat een aantal 'echte' portretten die allen de serieuze blik tonen die blijkbaar bij de muziek van Bach passen. (afb. 13b) Ten behoeve van de verkoop van haar cd tovert Mrs. Tureck een brede lach op haar gezicht die ze doorgaans niet toont wanneer ze als pianiste geportretteerd wordt.
afb. 13a afb. 13b
In één tak van de reclamefotografie is de lach echter zeldzaam en dat is in de portretten die gemaakt worden voor reclame voor kleding en modeartikelen. De gezichten in de esthetische modefotografie kijken afwisselend serieus, kwaad, verheven, afwezig of extatisch, maar zelden lachend. Neem bijvoorbeeld de reclamefotografie voor artikelen van het merk Calvin Klein. In de hier getoonde voorbeelden van reclames voor kleding en parfum (afb. 14a,b,c) kijken de modellen zeer serieus in de lens.
afb. 14a afb. 14b afb. 14c
De idee van een aantrekkelijk portret dat de verkoop moet stimuleren is hier gebaseerd op de klassieke esthetiek van de portretkunst: vermijd de lach in het uitbeelden van een esthetisch gezicht. Het aloude verbod op de lach in de portretkunst keert terug of is nog steeds aanwezig in de hedendaagse modefotografie. Een bijkomende reden, die overigens ook gold voor de portretkunst, is dat de gezichten in de modefotografie een zekere status moeten uitstralen. Aangezien lachen bij uitstek een middel is om (gelijkwaardig) contact te maken, moet het model dat zich verheven waant boven de rest van de mensheid zijn gezicht in toom houden.'Say cheese' lijkt dus niet altijd op te gaan. Met een lach wordt een geportretteerd gezicht niet aantrekkelijker volgens aloude en blijkbaar nog steeds gangbare esthetische maatstaven tenzij er een duidelijke aanleiding voor het lachen in beeld is. U kunt daar eens op letten bij foto's in de krant. Een portret van iemand die lacht zonder dat uit de foto direct duidelijk wordt waarom, gaat naarmate je er langer naar kijkt op een idiote grimas lijken.In contrast met onze presentatie in het dagelijkse sociale verkeer, die vaak vergezeld gaat van een glimlach op het gezicht, komen we over het algemeen in portretten zonder glimlach beter over. De lach in een portret is pas aantrekkelijk wanneer ze functioneel is. Anders kan men de lach beter achterwege laten op gevaar van een grimas of een demonische gezichtsuitdrukking.